Γράφει η Βασιλική Μανιάτη

Πριν από λίγες ημέρες έλαβε χώρα ένα εξαιρετικά σημαντικό και επίκαιρο συνέδριο, το 1 ο Διαδικτυακό Συνέδριο για την Ενεργειακή Φτώχεια. Σε συνδυασμό με ένα δημοσίευμα με τίτλο «Και πληρώνουμε και κρυώνουμε», αποτέλεσαν το έναυσμα για τη συγγραφή του συγκεκριμένου άρθρου. Η ενεργειακή φτώχεια αποτελεί ένα εξαιρετικά σοβαρό πρόβλημα που απασχολεί την διεθνή κοινότητα, δεδομένου ότι οι συνέπειες του επεκτείνονται στο σύνολο σχεδόν των τομέων της ανθρώπινης δραστηριότητας και επηρεάζει τη ζωή εκατομμυρίων ανθρώπων.

Συγκεκριμένα, τα νοικοκυριά που τελούν σε κατάσταση ενεργειακής φτώχειας, παρουσιάζουν προβλήματα υγείας. Οι διαμένοντες σε μια κατοικία που δεν πληροί τα κριτήρια θερμικής άνεσης, υπάρχει ενδεχόμενο να εμφανίσουν προβλήματα υγείας όπως καρδιαγγειακές ασθένειες και χρόνια αναπνευστικά προβλήματα (πχ άσθμα). Οι ηλικιωμένοι και οι πιο ευάλωτες ομάδες ανθρώπων, εμφανίζουν αυξημένη θνησιμότητα τον χειμώνα, λόγω των χαμηλών θερμοκρασιών στο εσωτερικό της οικίας τους. Η αυξημένη θνησιμότητα τους χειμερινούς μήνες, έχει συνδεθεί με τις πολύ χαμηλές θερμοκρασίες. 1

Η ενεργειακή φτώχεια επηρεάζει και την ευημερία των νοικοκυριών. Σύμφωνα με ευρήματα διάφορων ερευνών, παρατηρούνται επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των ενεργειακά φτωχών και ειδικότερα κατάθλιψη και ανησυχία. Οι ένοικοι οικιών επειδή αντιμετωπίζουν κρύες θερμοκρασίες κατά τη διάρκεια της ημέρας και συχνά και τις νυχτερινές ώρες νιώθουν δυσφορία. Ακόμα, για την εξοικονόμηση χρημάτων που αφορούν στην αποπληρωμή των λογαριασμών ρεύματος, καταγράφεται περιορισμός των δαπανών για αγορές τροφίμων και άλλων ειδών. Επιπλέον, τα ενεργειακά φτωχά νοικοκυριά αντιμετωπίζουν συνθήκες υγρασίας και μούχλας, που προκαλούν με τη σειρά τους φθορές σε ρούχα, κουρτίνες και έπιπλα. Τέλος, τη δυσχέρεια των νοικοκυριών αυτών επιτείνει η αίσθηση ότι δεν υπάρχει κάποια λύση για αυτό το πρόβλημα.² Τα ενεργειακά φτωχά νοικοκυριά που δεν μπορούν να ανταποκριθούν στην υποχρέωση αποπληρωμής των λογαριασμών ρεύματος, βιώνουν έντονο άγχος καθώς διώκονται από τις εταιρείες παροχής υπηρεσιών κοινής ωφελείας.³

Τα προβλήματα που προκαλούνται εξαιτίας της ενεργειακής φτώχειας στον τομέα της υγείας συμβάλλουν στην αύξηση του κόστους της δημόσιας υγείας, καθώς όλο και περισσότεροι καταφεύγουν υποχρεωτικά σε νοσοκομεία για αντιμετώπιση των προβλημάτων υγείας τους και παροχή ιατροφαρμακευτικής περίθαλψης.

Θα πρέπει να σημειωθεί ότι μολονότι η ενεργειακή φτώχεια δεν ταυτίζεται με την εισοδηματική φτώχεια, συνδέονται.⁴ Και αυτό γιατί οι με χαμηλά εισοδήματα πολίτες συνήθως επιλέγουν να διαμένουν σε κατοικίες που χαρακτηρίζονται από χαμηλή ενεργειακή αποδοτικότητα, με αποτέλεσμα να δαπανούν πολλά χρήματα για να ικανοποιήσουν τις ενεργειακές τους ανάγκες. Έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, όπου ο αρχικά εισοδηματικά φτωχός καταλήγει και ενεργειακά φτωχός, δεδομένου ότι ξοδεύει μεγαλύτερο μέρος του εισοδήματος του για να καλύψει τις ενεργειακές του ανάγκες. Συνεπώς, αδυνατεί να εξοικονομήσει χρήματα και να προχωρήσει σε ενεργειακή αναβάθμιση της οικίας του, έτσι ώστε να ξεφύγει από το τέλμα της ενεργειακή φτώχειας. Ή στην προσπάθειά του για να επιτύχει θέρμανση της οικίας του, καταφεύγει σε φτηνές και συνήθως επιζήμιες για το περιβάλλον και την ατμόσφαιρα όπως θέρμανση με ξυλόσομπες και καυσόξυλα.⁵

Όπως αποτυπώνεται σε έκθεση του Διεθνούς Οργανισμού Ενέργειας, σήμερα περίπου 1.4 δισ. άνθρωποι στερούνται πρόσβασης σε ηλεκτρισμό, εκ των οποίων το 85% εντοπίζεται σε αστικές περιοχές. Περίπου 15% του παγκόσμιου πληθυσμού εξακολουθεί να μην έχει πρόσβαση σε ενέργεια, με την πλειοψηφία να ζει στην υποσαχάρια Αφρική.⁶

Το ζήτημα αυτό άρχισε να αποτελεί αντικείμενο έρευνας και μελέτης το 1979, όταν πρώτοι οι Isherwood and Hancock ανέδειξαν την έννοια της ενεργειακής φτώχειας. Το 1991, το βιβλίο της Brenda Boardman με τίτλο «Fuel Poverty: from cold homes to affordable warmth» αποτέλεσε πραγματικό ορόσημο, καθώς αποτέλεσε την αφετηρία για την έναρξη εκπόνησης ερευνητικών μελετών αναφορικά με τις έννοιες «ενεργειακή φτώχεια» (energy poverty) και «ένδεια καυσίμων» (fuel poverty). Παρότι και οι δυο έννοιες αφορούν στην κατανάλωση ενέργειας σε επίπεδο νοικοκυριών στον τομέα κατοικιών, υπάρχει μια διαφορά, η οποία συνίσταται στο ότι αφενός η ενεργειακή φτώχεια αφορά τα ζητήματα της πρόσβασης σε ενέργεια και αφετέρου η ένδεια καυσίμων αφορά τα ζητήματα θέρμανσης των οικιών σε πλούσια κράτη.⁷

Σε παγκόσμιο επίπεδο, η ενεργειακή φτώχεια ορίζεται «ως μια κατάσταση όπου ένα νοικοκυριό έχει πρόσβαση στην ενέργεια, αλλά αδυνατεί να ανταποκριθεί στο κόστος βασικών ενεργειακών υπηρεσιών, προκειμένου να καλυφθούν βασικές ανάγκες. (ΙΕΑ 2014). Ωστόσο, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν υπάρχει ακόμα ένας συνεκτικός ορισμός του φαινομένου της ενεργειακής φτώχειας, κάτι που αποδίδεται στην πολυσχιδή φύση του φαινομένου και που συνδέεται με την υλοποίηση ευρύτερων κοινωνικών πολιτικών.⁸

Η ενεργειακή φτώχεια εισήλθε για πρώτη φορά στο λεξιλόγιο των θεσμικών οργάνων της ΕΕ στη διαδικασία προετοιμασίας του Τρίτου Ενεργειακού Πακέτου, όταν η πολιτική δράση εντός του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου οδήγησε στην ένταξη της ενεργειακής φτώχειας εντός των οδηγιών 2009/72/ΕΚ και του 2009/73/ΕΚ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, «Σχετικά με τους κοινούς κανόνες για την εσωτερική αγορά ηλεκτρικής ενέργειας και την προμήθεια φυσικού αερίου». Στο κείμενο των οδηγιών αναγνωρίστηκε η ύπαρξη ενεργειακής φτώχειας στην Ευρώπη ως πρόβλημα που διογκώνεται, και απαιτεί τα μέλη κράτη που επηρεάζονται και δεν έχουν κινητοποιηθεί ακόμη, να αναπτύξουν εθνικά προγράμματα δράσης ή άλλα κατάλληλα πλαίσια δράσης για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας και να εξασφαλίσουν τον αναγκαίο ενεργειακό εφοδιασμό για τους ευάλωτους καταναλωτές, έτσι ώστε να μειωθεί ο αριθμός των ατόμων που πάσχουν από αυτή την κατάσταση.⁹

Αξίζει να σημειωθεί ότι μόνο σε πέντε ευρωπαϊκά κράτη έχει υιοθετηθεί επίσημος ορισμός για την ενεργειακή φτώχεια. Στη Γαλλία η αδυναμία κάλυψης της απαραίτητης ενέργειας για τη δημιουργία συνθηκών θερμικής άνεσης χρίζει ένα άτομο ενεργειακά φτωχό. Στην Αγγλία, ένα νοικοκυριό θεωρείται ενεργειακά φτωχό εάν η δαπάνη για τη θέρμανση της κατοικίας τους υπερβαίνει τη μέση εθνική δαπάνη, κάτι που οδηγεί στην κατάταξή του στα φτωχά νοικοκυριά. Σε Ιρλανδία, Σκωτία και Ουαλία, ένα νοικοκυριό θεωρείται ενεργειακά φτωχό όταν χρειάζεται να δαπανήσει περισσότερο από το 10% του οικογενειακού εισοδήματός του στα καύσιμα για να διατηρήσει ένα επαρκές επίπεδο ζεστασιάς. Στη Σλοβακία, ενεργειακή φτώχεια είναι η κατάσταση κατά την οποία οι μέσες μηνιαίες δαπάνες κατανάλωσης ενέργειας αντιπροσωπεύουν σημαντικό μερίδιο του μέσου όρου του μηνιαίου εισοδήματος ενός νοικοκυριού.¹⁰ 

Η αυξανόμενη σπουδαιότητα της ενεργειακής φτώχειας εντός της πολιτικής σφαίρας της ΕΕ αποδεικνύεται επίσης από τη γνωμοδότηση με θέμα «Ενεργειακή φτώχεια στο πλαίσιο της απελευθέρωσης και της οικονομικής κρίσης», που εκδόθηκε από την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή (ΕΟΚΕ) στις 14 Ιουλίου 2010. Αφού κατέληξε στο συμπέρασμα ότι η «ενεργειακή φτώχεια επηρεάζει τον τομέα της ενέργειας», ενώ επίσης επηρεάζει και «την υγεία, τις συνήθειες των καταναλωτών και τη στέγαση», η Επιτροπή πρότεινε ότι «η ΕΕ πρέπει να υιοθετήσει ένα κοινό ορισμό γενικού χαρακτήρα για την ενεργειακή φτώχεια που να μπορεί στη συνέχεια να προσαρμοστεί σε κάθε κράτος. Αυτή ήταν και η πρώτη φορά, όταν τα όργανα της ΕΕ αναγνώρισαν την ιδιαιτερότητα του προβλήματος : το Άρθρο 2.7 των συμπερασμάτων της επιτροπής προσδιόρισε τα χαμηλά εισοδήματα, την ανεπαρκή ποιότητα των κατασκευών και τις υψηλές τιμές της ενέργειας ως τους αιτιώδεις παράγοντες της ενεργειακής φτώχειας.¹¹

Το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Ενεργειακή Φτώχεια, αποτελεί μια πρωτοβουλία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής που ξεκίνησε τον Δεκέμβριο του 2016, με την αντίστοιχη διαδικτυακή πλατφόρμα να λειτουργεί από τον Ιανουάριο του 2018. Συνδέεται άμεσα με την υιοθέτηση των πολιτικών του πακέτου «Καθαρή ενέργεια για όλους τους πολίτες», γεγονός που σηματοδοτεί τη βαρύτητα την οποία έχει η προστασία των καταναλωτών για την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, και δη των ευάλωτων, ιδιαίτερα μέσα σε μια ραγδαία μετασχηματιζόμενη αγορά ενέργειας. Ταυτόχρονα, αναδεικνύει την ανάγκη εμβάθυνσης επί του φαινομένου, ως απαραίτητη προϋπόθεση για τη χάραξη αποτελεσματικών στρατηγικών για την αντιμετώπισή του, τόσο σε ευρωπαϊκό και εθνικό όσο και σε τοπικό επίπεδο. Το υλικό το οποίο συγκεντρώνει η πλατφόρμα του Ευρωπαϊκού Παρατηρητηρίου για την Ενεργειακή Φτώχεια απευθύνεται τόσο στους λήπτες των πολιτικών αποφάσεων όσο και στην ευρύτερη κοινωνία ως απάντηση στη σύγχυση που επικρατεί γύρω από τις αιτίες του φαινομένου, τον καθορισμό του (ποσοτικό, ποιοτικό, γεωγραφικό), τις βέλτιστες πρακτικές και πολιτικές για την καταπολέμησή του καθώς και τη σχέση αυτών με άλλες πολιτικές (π.χ. πολιτικές για το κλίμα, την ποιότητα αέρα, τη δημόσια υγεία κ.λπ.). Αποτελεί αναμφισβήτητα έναν σημαντικό φορέα και σύμμαχο όλων όσων εμπλέκονται και δραστηριοποιούνται στο ζήτημα της ενεργειακής φτώχειας, καθώς συγκεντρώνει μέχρι πρότινος διασπαρμένα δεδομένα και γνώση, διευκολύνει τη δικτύωση και την ανάπτυξη δεξιοτήτων μέσα από εκπαιδευτικό υλικό και παροχή τεχνικής υποστήριξης. Εντούτοις, καθώς δημιουργήθηκε ως ένα έργο με διάρκεια ζωής 40 μηνών (ολοκληρώνεται κατά τα μέσα του 2020), ανοιχτό μένει το ζήτημα της βιωσιμότητάς του.¹²

Το Παρατηρητήριο μπορεί να συμβάλλει στην εκπόνηση αποτελεσματικών σχεδίων δράσης, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, για την αντιμετώπιση του φαινομένου. Σύμφωνα με τον Στεφάν Μπουζαρόφσκι (Stefan Bouzarovski), εμπειρογνώμονα και ακαδημαϊκό, τα σχέδια δράσης θα πρέπει να περιλαμβάνουν υποχρεωτικά μέτρα για τα κράτη-μέλη, και πιο συγκεκριμένα:

1. να καθορίζουν και να παρακολουθούν την ενεργειακή φτώχεια σύμφωνα με τις οδηγίες της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, Εξελίξεις σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο σχετικά με την ενεργειακή φτώχεια

2. να περιλαμβάνουν μέτρα για την ενεργειακή απόδοση, την πολιτική συνοχή και την προστασία των καταναλωτών,

3. να διασφαλίζουν ότι οι πολιτικές ενεργειακής απόδοσης είναι κοινωνικά προοδευτικές, δηλαδή επωφελούνται, πρώτα από όλα, τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος,

4. να προβλέπουν μια ολοκληρωμένη και ανοικτή δημοκρατική διαδικασία για τη χάραξη ενεργειακής πολιτικής λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τις φωνές των αποκλεισμένων νοικοκυριών.¹³

Καθώς η ενεργειακή φτώχεια πλήττει εκατομμύρια νοικοκυριά στην Ευρώπη, ήδη έχουν υλοποιηθεί πρωτοβουλίες και δράσεις για την αντιμετώπιση της. Επίσης, σημαντικός αριθμός ερευνητικών προγραμμάτων έχει υλοποιηθεί ή βρίσκεται σε διαδικασία υλοποίησης με στόχο την εξοικονόμηση ενέργειας, τη μείωση των λογαριασμών, την αλλαγή ενεργειακής συμπεριφοράς των χρηστών και τη μετάδοση και ανταλλαγή καλών πρακτικών

Ενδεικτικά, αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα δράσεων τα ακόλουθα προγράμματα:

• Πρόγραμμα ACHIEVE76 (Ευφυής Ενέργεια για την Ευρώπη – Intelligent Energy Europe), που είχε στόχο μέσω πρακτικών συμβουλών και παρεμβάσεων σε κατοικίες τη μείωση κατανάλωσης ενέργειας και των αντίστοιχων λογαριασμών, με εμπλοκή μιας μεγάλης ομάδας φορέων όπως δήμοι, παραγωγοί και υπηρεσίες ενέργειας, οργανώσεις κοινωνικής πρόνοιας, φορείς κοινωνικής στέγασης, σχολεία, συνοικίες. Στα 3 χρόνια διάρκειας του προγράμματος, τα περίπου 2.000 νοικοκυριά που συμμετείχαν στην 50ωρη εκπαίδευση κατόρθωσαν να εξοικονομήσουν κατά μέσο όρο 150 ευρώ/νοικοκυριό από λογαριασμούς ενέργειας και νερού, και να μειώσουν αντίστοιχα τις εκπομπές CO2 κατά 320 kg, ενώ, παράλληλα, ευάλωτες ομάδες όπως μακροχρόνια άνεργοι, φοιτητές και εθελοντές, είχαν τη δυνατότητα να λάβουν σχετική εκπαίδευση και να ενταχθούν στην αγορά εργασίας.¹⁴
• Βασιζόμενοι στην επιτυχημένη πορεία του προγράμματος ACHIEVE και στην αποτελεσματικότητα της δράσης, η πρωτοβουλία συνεχίζεται μέσω του προγράμματος COMPOSE (Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας Interreg MED).  Στο συγκεκριμένο πρόγραμμα, εκτός από τις προγραμματισμένες ενεργειακές επιθεωρήσεις, δίνεται έμφαση στην αξιοποίηση των συστημάτων ΑΠΕ για εξοικονόμηση ενέργειας σε χαμηλού εισοδήματος νοικοκυριά και εξετάζονται προτάσεις εισχώρησης των ΑΠΕ σε επίπεδο κατοικιών. Η εμπλοκή τοπικών συμβουλευτικών εταιρειών και φορέων, μαζί με τους πολίτες, αποτελεί βασικό κομμάτι της «συμμετοχικής προσέγγισης» που ακολουθείται, με στόχο την ενημέρωση και προώθηση εγκατάστασης συστημάτων ΑΠΕ (ειδικά φωτοβολταϊκών), για εξοικονόμηση ενέργειας και αποδοτικότητα στις κατοικίες.¹⁵
• Η μεθοδολογία των κατ΄ οίκον επισκέψεων και της ενημέρωσης η οποία αναφέρεται παραπάνω, εφαρμόστηκε από τους 5 συνεργαζόμενους φορείς του προγράμματος EC-LINC78 (Intelligent Energy Europe) οι οποίοι ενημέρωσαν νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος σε Σερβία, Κροατία και Τουρκία, ενώ η δημιουργία εργαλείων εκπαίδευσης βοήθησε στην αναμετάδοση καλών πρακτικών σε περισσότερα από 35.000 νοικοκυριά σχετικά με θέματα εξοικονόμησης νερού, ενέργειας για θέρμανση και ενέργειας για ηλεκτρικές συσκευές.¹⁶
• Το πρόγραμμα ΕLIH-MED79,80 (Ευρωπαϊκής Εδαφικής Συνεργασίας Interreg MED), στόχευε στην ενεργειακή αποδοτικότητα των νοικοκυριών χαμηλών εισοδημάτων στη Μεσόγειο, με την υλοποίηση σειράς παρεμβάσεων σε κέλυφος και εξοπλισμό σε δύο κτίρια πολυκατοικιών στη Βαλένθια, με ταυτόχρονη πληροφόρηση των ενοίκων σχετικά με τη δυνατότητα να παρακολουθούν οι ίδιοι την κατανάλωση της ενέργειας του νοικοκυριού τους και να προσαρμόζουν αντίστοιχα τη συμπεριφορά τους ως προς τη διαχείριση των συσκευών τους για εξοικονόμηση ενέργειας. Οι ένοικοι, εκτός από την εξοικονόμηση ενέργειας από τις παρεμβάσεις του κελύφους, μπορούσαν οι ίδιοι να προχωρήσουν σε απλές αλλαγές όπως η αντικατάσταση των λαμπτήρων, διαπιστώνοντας ταυτόχρονα, μέσω των οικιακών μετρητών, το μέγεθος της εξοικονόμησης την οποία μπορούσαν να επιτύχουν από αυτές τις μικρές παρεμβάσεις βελτιώνοντας ταυτόχρονα τα επίπεδα εσωτερικής άνεσης.¹⁷
• Οι φοιτητές/τριες, ως νέοι και νέες κάτοχοι ενός νοικοκυριού αποτελούν σημαντικό κομμάτι ενοίκων σε μια πόλη, ενώ οι εστίες έχουν επίσης σημαντική συνεισφορά στη συνολική κατανάλωση ενέργειας των πανεπιστημιουπόλεων. Με γνώμονα αυτό το πλαίσιο υλοποιείται η Ευρωπαϊκή πρωτοβουλία SAVES 2 – Students Achieving Valuable Energy Savings 282 (HORIZON 2020) που αποσκοπεί στην ενημέρωση των φοιτητών/τριών σε χώρες της Ευρώπης σε θέματα εξοικονόμησης ενέργειας μέσω πρωτοβουλιών και ενεργειών των ίδιων των φοιτητών/τριών με ελκυστικό και εμπνευσμένο τρόπο όπως διαγωνισμοί φωτογραφίας, οn-line ενημερωτικές δραστηριότητες και τεστ γνώσεων, καθώς και ενημερωτικές εκδηλώσεις και καμπάνιες. Στο πρόγραμμα συμμετέχουν ερευνητικοί και πανεπιστημιακοί φορείς από 8 χώρες (Βέλγιο, Βουλγαρία, Κύπρος, Ελλάδα, Ιρλανδία, Λιθουανία, Ρουμανία και Ηνωμένο Βασίλειο), που έχουν ως στόχο να ενημερώσουν περισσότερους/ες από 220.000 φοιτητές/τριες, και να εξοικονομήσουν περισσότερες από 30GWh, ενέργεια η οποία αντιστοιχεί στην ετήσια λειτουργία 3.300 νοικοκυριών στην Ευρώπη.¹⁸
• Οι πρωτοβουλίες ASSIST – Support Network for Household Energy Saving και EMPOWERING (HORIZON 2020) στοχεύουν στην ενημέρωση και αλλαγή συμπεριφοράς των πολιτών καθώς και στην αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας μέσω της ενεργής εμπλοκής των ίδιων στην αγορά ενέργειας και την παραγωγή της, συμπεριλαμβάνοντας τις τοπικές-δημοτικές και περιφερειακές αρχές στους εμπλεκόμενους φορείς, στοχεύοντας στη διευθέτηση των προκλήσεων που καλούνται να αντιμετωπίσουν οι οικονομικά ευάλωτοι καταναλωτές και τα νοικοκυριά με χαμηλό εισόδημα. Μέσω της πρωτοβουλίας ASSIST, βοηθήθηκαν συνολικά 48.000 καταναλωτές από ευπαθείς ομάδες σε 6 χώρες, Ιταλία, Ισπανία, Ηνωμένο Βασίλειο, Πολωνία, Βέλγιο και Φιλανδία. Οι ειδικά εκπαιδευμένοι «Σύμβουλοι Οικιακής Ενέργειας» ανέπτυξαν στοχευμένες παρεμβάσεις ανάλογα με τις απαιτήσεις του κάθε νοικοκυριού, ενώ κατεύθυναν και συμβούλευαν τους καταναλωτές καθ’ όλη τη διάρκεια του προγράμματος. Η γνωστοποίηση και προώθηση του προβλήματος της ενεργειακής φτώχειας στους άμεσα εμπλεκόμενους πολιτικούς φορείς, συγκαταλεγόταν επίσης στους κύριους στόχους του προγράμματος, ώστε να σχεδιαστούν και αναπτυχθούν οι κατάλληλες πολιτικές αντιμετώπισης.¹⁹
• Η πρωτοβουλία EMPOWERING αντίστοιχα, υλοποιήθηκε σε 6 ευρωπαϊκές χώρες, Ιταλία, Ισπανία, Ρουμανία, Κροατία, Ουγγαρία και Ελλάδα και κινητοποίησε περισσότερους από 50 δήμους ώστε να δημιουργηθούν κοινότητες χαμηλών εκπομπών άνθρακα και κατανάλωσης ενέργειας, εφαρμόζοντας διακρατικές ανταλλαγές και εκπαιδευτικές δραστηριότητες (σεμινάρια, εκπαιδευτικές επισκέψεις, ειδικά προσαρμοσμένα προγράμματα ανάπτυξης δεξιοτήτων). Το σύνολο των δραστηριοτήτων οργανώθηκε από τοπικές, δημοτικές και περιφερειακές αρχές, στοχεύοντας στην ανάπτυξη ολοκληρωμένων στρατηγικών από την τοπική αυτοδιοίκηση για την αντιμετώπιση φαινομένων ενεργειακής φτώχειας και την εξοικονόμηση ενέργειας, καταδεικνύοντας και πιθανές στρατηγικές χρηματοδότησης.²⁰
• Για την αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας, το πρόγραμμα STEP προωθεί ένα σύνολο απλών, καινοτόμων και πρωτοποριακών ενεργειακών μέτρων. Το έργο καλύπτει ορισμένες από τις χώρες με τα υψηλότερα ποσοστά ενεργειακής φτώχειας στην Ευρώπη. Πρόκειται για τη Βουλγαρία, την Κύπρο, την Τσεχική Δημοκρατία, τη Λετονία, τη Λιθουανία, την Πολωνία, την Πορτογαλία, τη Σλοβακία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Βασικός στόχος του STEP είναι η αντιμετώπιση της ενεργειακής φτώχειας στα πλαίσια υιοθέτησης χαμηλού κόστους λύσεων ενεργειακής απόδοσης όπου θα αποτείνονται σε ευάλωτες κατηγορίες πολιτών μέσα από την λήψη αξιόπιστων συμβουλών.²¹
• Η ΒΙΩΣΙΜΗ ΠΟΛΗ συμμετέχει ως εταίρος στο Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα «Empowering Energy Poor Citizens through Joint Energy Initiatives – POWERPOOR», που χρηματοδοτείται από το HORIZON 2020. Βασικός στόχος του POWERPOOR είναι η ανάπτυξη προγραμμάτων υποστήριξης των ενεργειακά φτωχών πολιτών και η ενθάρρυνση της αξιοποίησης εναλλακτικών πηγών χρηματοδότησης (π.χ. ίδρυση και συμμετοχή σε ενεργειακές κοινότητες, ανάπτυξη συνεργασιών, κ.ά.). Συντονιστής του Προγράμματος είναι το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο και ως εταίροι συμμετέχουν η ΒΙΩΣΙΜΗ ΠΟΛΗ και άλλοι δώδεκα από το Βέλγιο (AISBL και ECN), τη Γερμανία (ICLEI), το Λουξεμβούργο (INTRASOFT), την Ουγγαρία (ENERGIAKLUB), την Κροατία (DOOR), την Εσθονία (EESTI KORTERIUHISTUTE LIIT MTU), τη Λετονία (ZREA), την Ελλάδα (ΙΝΖΕΒ), τη Βουλγαρία (CAC), την Πορτογαλία (COOPERNICO) και την Ισπανία (GOIENER S.COOP).

Στο πλαίσιο του POWERPOOR θα αναπτυχθεί μια καινοτόμα πλατφόρμα που θα είναι προσβάσιμη από τους πολίτες και θα διευκολύνει την ανταλλαγή γνώσεων, εμπειριών και καλών πρακτικών, καθώς επίσης και την εφαρμογή παρεμβάσεων ενεργειακής απόδοσης μικρής εμβέλειας και την εγκατάσταση πηγών ανανεώσιμης ενέργειας, ενισχύοντας παράλληλα την ενεργό συμμετοχή των πολιτών. Παράλληλα, θα ενημερώνει τους πολίτες για τις δυνατότητες συμμετοχής σε υφιστάμενες Ενεργειακές Κοινότητες, θα παρέχει χρήσιμες πληροφορίες για τη δυνατότητα ίδρυσης νέων Ενεργειακών Κοινοτήτων και θα διευκολύνει την πρόσβαση σε συλλογικά προγράμματα χρηματοδότησης μέσω ενημέρωσης.

Η πραγμάτωση του φιλόδοξου και πρωτοποριακού οράματος του POWERPOOR θα επιτευχθεί μέσα από τους ακόλουθους επιμέρους στόχους: α. τον εντοπισμό – προσδιορισμό των ενεργειακά φτωχών πολιτών και την ενεργό συμμετοχή τους. Β. την ενίσχυση υιοθέτησης μέτρων αύξησης της ενεργειακής απόδοσης και της συμμετοχής των πολιτών σε ομαδικές ενεργειακές πρωτοβουλίες (π.χ. ίδρυση / συμμετοχή σε Ενεργειακές Κοινότητες, κ.α.) με στόχο τη μείωση της Ενεργειακής Φτώχειας. Για το σκοπό αυτό θα αναπτυχθεί και η πλατφόρμα που θα αποτελείται από τρία επί μέρους εργαλεία για (α) τον εντοπισμό των ευάλωτων – ενεργειακά φτωχών νοικοκυριών, (β) την κινητοποίηση των ενεργειακά φτωχών πολιτών ώστε να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους σχετικά με την κατανάλωση ενέργειας και να υιοθετήσουν μέτρα αύξησης ενεργειακής απόδοσης και (γ) την παροχή πληροφοριών σχετικά με την ίδρυση/συμμετοχή σε Ενεργειακές Κοινότητες και την πρόσβαση σε συμμετοχικά/συνεταιριστικά σχήματα χρηματοδότησης. Γ. Τη δημιουργία ενός δικτύου Υποστηρικτών και Καθοδηγητών σε θέματα Ενέργειας (Energy Supporters and Mentors) που θα εντοπίσουν και θα υποστηρίξουν τους ενεργειακά φτωχούς πολίτες. Δ.Το σχεδιασμό και την υλοποίηση πιλοτικών προγραμμάτων υποστήριξης των ενεργειακά φτωχών πολιτών για την ουσιαστική μείωση της ενεργειακής φτώχειας. Ε. Την προώθηση της αναπαραγωγής των προγραμμάτων υποστήριξης των ενεργειακά φτωχών πολιτών μέσω συνεργιών με άλλα Ευρωπαϊκά προγράμματα. Στ. Τη διατύπωση και ανάπτυξη προτάσεων και κατευθυντήριων γραμμών που μπορούν να ενσωματωθούν στις πολιτικές αντιμετώπισης της Ενεργειακής Φτώχειας σύμφωνα και με τα Σχέδια Δράσης για την Αειφόρο Ενέργεια και το Κλίμα (ΣΔΑΕΚ). Ζ. Τα πιλοτικά προγράμματα υποστήριξης των ενεργειακά φτωχών θα πραγματοποιηθούν σε οκτώ χώρες της Ευρώπης (Βουλγαρία, Ελλάδα, Εσθονία, Ισπανία, Κροατία, Λετονία, Ουγγαρία και Πορτογαλία), οι οποίες θα καθοδηγούνται από το δίκτυο των Υποστηρικτών και των Καθοδηγητών (Energy Poverty Supporters and Energy Cooperatives/Communities Mentors).

Το POWERPOOR φιλοδοξεί να ενισχύσει και να βοηθήσει περισσότερα από 22.000 ενεργειακά φτωχά νοικοκυριά στην Ευρώπη να οργανώσουν και να υλοποιήσουν παρεμβάσεις ενεργειακής απόδοσης, καθώς και να συμμετάσχουν σε ομαδικές ενεργειακές πρωτοβουλίες. Οι ενεργειακά φτωχοί πολίτες θα εμπλακούν σε ένα ευρύ φάσμα δραστηριοτήτων που θα τους βοηθήσουν να επωφεληθούν ενεργειακά, π.χ. Ημερίδες Πληροφόρησης, Πρόσβαση στα Τοπικά Γραφεία Ενεργειακής Φτώχειας που θα ιδρυθούν στο πλαίσιο του προγράμματος, Χρησιμοποίηση της Πλατφόρμας που θα αναπτυχθεί, κ.α. Επίσης, στο πλαίσιο του POWERPOOR θα συσταθούν Ομάδες Συνδέσμων Ενδιαφερομένων (Stakeholders Liaison Groups) ώστε να διευκολυνθεί η παροχή υποστήριξης στα ενεργειακά φτωχά νοικοκυριά.

Με βάση την εμπειρία που θα αποκομιστεί και τα διδάγματα από την υλοποίηση του POWERPOOR θα αναπτυχθούν προτάσεις σύμφωνα με τις πολιτικές της Ε.Ε. και θα διαμορφωθούν 8 Εθνικά Σχέδια Δράσης, έτσι ώστε οι αρχές σε όλα τα επίπεδα της διοίκησης να αξιοποιήσουν όσα τους προσφέρει το Πρόγραμμα. Τα αποτελέσματα του POWERPOOR θα διαδοθούν εκτενώς, και θα επιδιωχθούν συνεργίες με παγκόσμιες και Ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες, όπως το Ευρωπαϊκό Παρατηρητήριο για την Ενεργειακή Φτώχεια (EU Energy Poverty Observatory – EPOV) και το (Ευρωπαϊκό και παγκόσμιο) Σύμφωνο των Δημάρχων για την Ενέργεια και το Κλίμα.²²

• Το χρηματοδοτούμενο ευρωπαϊκό πρόγραμμα «Tackle Fuel Poverty» της Ashoka που υλοποιείται σε συνεργασία με το Schneider Foundation έχει στόχο να εντοπίσει και να υποστηρίξει κοινωνικές πρωτοβουλίες στον τομέα της ενεργειακής φτώχειας (σε θέματα διατομεακής συνεργασίας, εκπαίδευσης-εργασίας, ενεργειακής αποδοτικότητας, καινοτόμες μεθόδους χρηματοδότησης, χαρτογράφηση αναγκών, ενημέρωση του κοινού.²³
• Το IDEA χρηματοδοτείται από το ERASMUS + κι αποτελεί μια εκπαιδευτική πλατφόρμα ενημέρωσης για την ενεργειακή φτώχεια.  Στοχεύει στην ευαισθητοποίηση των Ευρωπαίων πολιτών αναφορικά με το διαρκώς διογκούμενο πρόβλημα της ενεργειακής φτώχειας αλλά και στην ενημέρωση φορέων όπως δήμων, πανεπιστημίων, κ.α.²⁴
• Σε έργο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ύψους 4,8 εκατ. ευρώ, με στόχο την αντιμετώπιση του ζητήματος της ενεργειακής απόδοσης στα κτίρια κατοικίας της ΕΕ, συμμετέχει το Ελληνικό Ινστιτούτο Παθητικού Κτιρίου. Η εν λόγω συμμετοχή στο έργο της ΕΕ θα γίνει μέσω καινοτόμων τεχνολογιών, επιχειρηματικών και διαδικαστικών μοντέλων, συμπεριλαμβανομένων νέων υλικών, συναρμολόγησης με χρήση ρομπότ και κόμποτ, τεχνητή νοημοσύνη (AI), επαυξημένη πραγματικότητα (AR) και Χρηματοδότηση μετοχικού κεφαλαίου με χρήση Blockchain.

Ειδικότερα, σύμφωνα με σχετική ανακοίνωση της Κομισιόν, το τετραετές έργο, που ονομάζεται RINNO, χρηματοδοτείται από το πρόγραμμα Horizon 2020 και θα επικεντρωθεί στην ανάπτυξη λύσεων για την κατασκευαστική βιομηχανία για την επιτάχυνση του ρυθμού ριζικής ανακαίνισης σε μη ενεργειακά αποδοτικά κτίρια σε όλη την Ευρώπη, και συνεπώς συμβάλλει στην επίτευξη του στόχου του 32,5% για εξοικονόμηση ενέργειας που έθεσε το Green New Deal της ΕΕ. Το RINNO θα το επιτύχει μέσω ενός συνδυασμού καινοτόμων τεχνολογιών, πρωτοκόλλων και επιχειρηματικών μοντέλων. Οι λύσεις που θα αναπτυχθούν, θα παρουσιαστούν σε τέσσερα πραγματικά έργα ανακαίνισης για να ποσοτικοποιήσουν και να επικυρώσουν τον αντίκτυπό τους καθόλη τη διάρκεια της διαδικασίας ανακαίνισης. Οι χώροι επίδειξης θα βρίσκονται στη Γαλλία, τη Δανία, την Ελλάδα και την Πολωνία.

Ξεκινώντας τον Ιούνιο του 2020, το RINNO συντονίζεται από τον Δρ Stefano Barberis και τη RINA Consulting, στη Γένοβα της Ιταλίας. Η κοινοπραξία του RINNO περιλαμβάνει 17 εταίρους από την Αυστρία, τη Δανία, τη Φιλανδία, τη Γαλλία, την Ελλάδα, την Ιρλανδία, την Ιταλία, την Πολωνία, την Ισπανία και το Ηνωμένο Βασίλειο. Το Ε.Ι.ΠΑ.Κ. θα προσφέρει στην κοινοπραξία την τεχνογνωσία για το σχεδιασμό και την ανάπτυξη των ριζικών ενεργειακών ανακαινίσεων σε επίπεδα NZEB χρησιμοποιώντας το Πρότυπο Passive House, το πρόσφατα πλήρως εξελληνισμένο λογισμικό PHPP και την ανάλυση μέσω του DesignPH και DistrictPH. Επίσης θα χρησιμοποιήσει και θα βελτιώσει προγράμματα κατάρτισης και πιστοποίησης για μηχανικούς και τεχνίτες. Ακόμα το Ε.Ι.ΠΑ.Κ. θα ηγηθεί του Ελληνικού Χώρου Επίδειξης που βρίσκεται στο Δήμο Μοσχάτου – Ταύρου. Τέσσερα στελέχη του Ε.Ι.ΠΑ.Κ., πιο έμπειροι αλλά και νέοι ειδικοί, θα συμμετάσχουν στο έργο. Τέλος εμπορικές εταιρείες του κλάδου της εξοικονόμησης ενέργειας στα κτίρια, που θα ανακοινωθούν σύντομα, θα υποστηρίξουν τον ελληνικό χώρο επίδειξης.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εκτιμά ότι απαιτείται ποσοστό ανακαίνισης 3% ετησίως για την επίτευξη της ενεργειακής αποδοτικότητας και των περιβαλλοντικών στόχων της με οικονομικά αποδοτικό τρόπο. Με βάση τα τρέχοντα ποσοστά ανακαίνισης της τάξης του 0,4% – 1,2% ανάλογα με τη χώρα, μπορεί να χρειαστούν περισσότερα από 100 χρόνια για την ανακαίνιση ολόκληρου του κτιριακού αποθέματος της ΕΕ. Το RINNO είναι μια δραστική προσέγγιση για τη μείωση του κόστους, της διατάραξης και των χρόνων ανακαίνισης της ριζικής ανακαίνισης, ενώ παράλληλα αυξάνεται η ενεργειακή αποδοτικότητα, η περιβαλλοντική απόδοση και η ικανοποίηση των χρηστών.

Το RINNO έλαβε χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Έρευνας και Καινοτομίας Horizon 2020 της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Συνολικό Κόστος Έργου: €4,800,098. Μέγιστο Ποσό Επιχορήγησης: €3,998,534.

Διάρκεια Έργου: 1 June 2020- 31 May 2024.²⁵

• Το ENPOR, όπου συμμετέχει η Διεθνή Ένωση Ιδιοκτητών Ακινήτων, αποτελεί ένα έργο χρηματοδοτούμενο από το HORIZON με αποκλειστικό στόχο την καταπολέμηση της ενεργειακής φτώχειας στον τομέα των ενοικιαζόμενων ακινήτων, εντοπίζοντας τους ενεργειακά φτωχούς ενοικιαστές και τους αντίστοιχους ιδιοκτήτες και συμβάλλοντας στην αντιμετώπιση των αναγκών τους. Η διάρκειά του θα είναι έως τον Αύγουστο 2023.²⁶   

Κομβικό ρόλο στην άμβλυνση της ενεργειακής φτώχειας έχει και η τοπική αυτοδιοίκηση. Αξίζει να αναφερθεί το πρωτοποριακό πρόγραμμα “Υποστήριξη των Ενεργειακά Ευάλωτων Νοικοκυριών του Δήμου Ιλίου – Δράσεις για την αντιμετώπιση της Ενεργειακής Ένδειας”, που εκπονείται σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής και ανοίγει δρόμους για την παροχή κοινωνικού έργου μέσω καινοτόμων τεχνολογικών λύσεων, παρουσιάστηκε σε ειδική εκδήλωση στο Δημαρχείο Ιλίου, στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Εβδομάδας Βιώσιμης Ανάπτυξης.²⁷

Σε ευρωπαϊκό επίπεδο χρήζουν αναφοράς οι πρωτοβουλίες και δράσεις διαφόρων ευρωπαϊκών δήμων όπως: το Bristol Energy Efficiency Scheme που μόνωσε 10.000 κατοικίες σε όλη την πόλη, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις ευπαθείς ομάδες, όπως ηλικιωμένοι, οικογένειες με οικονομικά προβλήματα κ.ά. Όλοι οι ιδιοκτήτες/τριες κατοικιών αλλά και ενοικιαστές είχαν τη δυνατότητα συμμετοχής στο δωρεάν πρόγραμμα μόνωσης της τοιχοποιίας αλλά και των ταρατσών. Το πρόγραμμα χρηματοδοτήθηκε από το Δημοτικό Συμβούλιο του Μπρίστολ καθώς και από έναν προμηθευτή καυσίμων. Το πρόγραμμα Picardie Renovation Pass εφαρμόστηκε στην περιοχή Πικαρδίας της Γαλλίας. Συγκεκριμένα, η περιφέρεια σε συνεργασία με το Public Service for Energy Efficiency αξιοποίησαν πλήρως τα διαθέσιμα ευρωπαϊκά χρηματοδοτικά εργαλεία για αναβάθμιση των κατοικιών της περιοχής μέσω συμβάσεων ενεργειακής απόδοσης. Σύμφωνα με τις εκτιμήσεις, μέσω της επένδυσης αυτής, θα επιτευχθεί εξοικονόμηση ενέργειας έως 75%. Η συνολική επένδυση αναμένεται να φτάσει το ποσό των 58 εκατ. ευρώ.  Το AgEOS είναι ένα καινοτόμο συμβόλαιο με την ονομασία «Εγγύηση Κέρδους» και αφορά τους κατοίκους της Οστένδης στο Βέλγιο. Στόχος είναι η επίτευξη της μείωσης κατανάλωσης ενέργειας και η αύξηση της ενεργειακής απόδοσης των κτιρίων, μέσω ενός συμβολαίου/συστήματος, όπου τα νοικοκυριά πληρώνουν το δάνειο τους μόνο όταν ο στόχος εξοικονόμησης ενέργειας έχει επιτευχθεί.²⁸

Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, αντιλαμβανόμαστε ότι η ενεργειακή φτώχεια αποτελεί μια από τις μεγαλύτερες προκλήσεις που καλείται να αντιμετωπίσει η ανθρωπότητα τον 21^ο αιώνα. Και αυτό γιατί η ενεργειακή φτώχεια αγγίζει σχεδόν όλους τους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας. Χωρίς πρόσβαση σε υπηρεσίες ενέργειας, δεν είναι εφικτή η κάλυψη βασικών ανθρώπινων αναγκών όπως η διατροφή ή θέρμανση. Αλλά ούτε και η φροντίδα και η παροχή χρήσιμων αγαθών και υπηρεσιών όπως η εκπαίδευση και οι μετακινήσεις με τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Και επειδή επηρεάζει σχεδόν όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας, απαιτείται η εμπλοκή όλων των φορέων δημόσιου και ιδιωτικού τομέα, που θα παρέχει τεχνογνωσία για την αντιμετώπιση του φαινομένου αυτού αλλά και θα χρησιμοποιήσει με έξυπνο τρόπο τα χρηματοδοτικά εργαλεία που παρέχει η Ε.Ε. σε συνδυασμό με τις τελευταίες τεχνολογικές ανακαλύψεις όπως blockchains, κ.α.

Παραπομπές

1. Briefing 1/2017 on Energy Poverty – Nobody should have to choose between heating and eating – Renovate Europe
2. https://www.caritas-germany.org/focus/currentissues/when-energy-is-not-affordable-health-and-wellbeing-impacts
3. Ioannis Asimakopoulos, Caroline Damgaard, Manuel Dorion-Soulié e.t.c, «RECONNECTING CITIZENS: EUROPEAN SOLUTIONS TO ENERGY POVERTY – EVROPAEVM Policy Report, Σεπτέμβριος 2019, Οξφόρδη
4. https://ec.europa.eu/energy/content/introduction-5_en
5. https://www.skai.gr/news/environment/epikindyna-gia-to-perivallon-ta-anoixta-tzakia-symfona-me-epistimones
6. OECD/IEA, «Energy poverty: How to make modern energy access universal?» Special early excerpt of the World Energy Outlook 2010 for the UN General Assembly on the Millennium Development Goals, September 2010
7. Giorgio Besagni & Marco Borgarello, «Measuring Fuel Poverty in Italy: A Comparison between Different Indicators», 2019, MDPI, Sustainability  Volume 11  Issue 10
8. Emiliya Kulinska, «Defining Energy Poverty in Implementing Energy Efficiency Policy in Bulgaria», Economic Alternatives, 2017, Issue 4, pp. 671-684 
9. Οδηγίες 2009/72/ΕΚ & 2009/73/ΕΚ της 13ης Ιουλίου 2009

1. Γνωμοδότηση της Ευρωπαϊκής Οικονομικής και Κοινωνικής Επιτροπής με θέμα: «Η ενεργειακή πενία υπό το πρίσμα της ελευθέρωσης της αγοράς και της οικονομικής κρίσης» (διερευνητική γνωμοδότηση) (2011/C 44/09)
2. &13. Heinrich Boll Stiftung, INZEB & Πολυτεχνείο Κρήτης, «Ενεργειακή Φτώχεια στην Ελλάδα. Πολιτικές εξελίξεις και προτάσεις κοινωνικής καινοτομίας για την αντιμετώπισή της», Θεσσαλονίκη 2019

14.,15.,16.,17.,18.,19.&20. Heinrich Boll Stiftung, INZEB & Πολυτεχνείο Κρήτης, «Ενεργειακή Φτώχεια στην Ελλάδα. Πολιτικές εξελίξεις και προτάσεις κοινωνικής καινοτομίας για την αντιμετώπισή της», Θεσσαλονίκη 2019

21. https://www.stepenergy.eu/el/%cf%83%cf%87%ce%b5%cf%84%ce%b9%ce%ba%ce%ac-step/

22. https://www.sustainable-city.gr/powerpoor-project-info.html

23. https://www.documentonews.gr/article/panw-apo-54-ekatommyria-eyrwpaioi-se-energeiakh-ftwxeia

24. http://www.project-idea.eu/about/

25. https://www.reporter.gr/Eidhseis/Epicheirhseis/energy/443090-Ellhnikh-symmetochh-se-eyrwpaiko-ergo-gia-exoikonomhsh-energeias-sta-spitia

26. https://www.uipi.com/uipi-gets-involved-in-tackling-energy-poverty-in-europe/

27.https://www.ilion.gr/%CF%80%CE%B1%CF%81%CE%BF%CF%85%CF%83%CE%AF%CE%B1%CF%83%CE%B7-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%BA%CE%B1%CE%B9%CE%BD%CE%BF%CF%84%CF%8C%CE%BC%CE%BF%CF%85-%CF%80%CF%81%CE%BF%CE%B3%CF%81%CE%AC%CE%BC%CE%BC%CE%B1/

28. Heinrich Boll Stiftung, INZEB & Πολυτεχνείο Κρήτης, «Ενεργειακή Φτώχεια στην Ελλάδα. Πολιτικές εξελίξεις και προτάσεις κοινωνικής καινοτομίας για την αντιμετώπισή της», Θεσσαλονίκη 2019