Γράφει η Βασιλική Μανιάτη
Ανέκαθεν το θαλάσσιο περιβάλλον διαδραμάτιζε κρίσιμο ρόλο στην ιστορία του ανθρώπινου γένους. Πέρα από ότι αποτελούσε και αποτελεί πηγή ζωής, το θαλάσσιο περιβάλλον είναι πεδίο πολλών ανθρώπινων δραστηριοτήτων. Για αυτούς τους λόγους και δεδομένου ότι ο θαλάσσιος χώρος δεν έχει σύνορα, καθίσταται αναγκαία η προστασία του από διάφορες απειλές, οι οποίες θίγουν τη λειτουργία του και επιφέρουν την αισθητική αλλά κυρίως την ποιοτική του υποβάθμιση. Σημαντικότερη εκ των απειλών αυτών είναι τα θαλάσσια απορρίμματα, τα οποία συνιστούν ένα παγκόσμιο πρόβλημα, με τεράστιο περιβαλλοντικό αντίκτυπο.
Το ζήτημα των θαλάσσιων απορριμμάτων / αποβλήτων είναι ένα σύγχρονο περιβαλλοντικό πρόβλημα με «παλαιές ρίζες» Ενώ ως πρόβλημα φαίνεται να είναι αρκετά πρόσφατο, υπάρχουν αναφορές που αποδεικνύουν το αντίθετο. Για αιώνες, οι θάλασσες αποτελούσαν ένα εύκολο και φτηνό σημείο απόρριψης απορριμμάτων. Η ρύπανση του θαλάσσιου περιβάλλοντος ξεκίνησε από τα αρχαία χρόνια. Κατά τη διάρκεια του Χρυσού Αιώνα του Περικλή (5ος π.Χ. Αιώνας), οι Αθηναίοι χρηματοδοτούσαν τον στόλο τους καθώς και την Ακρόπολη από την εκμετάλλευση των ορυχείων ασημιού στην περιοχή της Λαυρεωτικής. Τα υπολείμματα της εξόρυξης πετιούνταν στη θάλασσα.1 Αναλόγως, το ίζημα του αρχαίου λιμανιού της Μασσαλίας, το οποίο άνθισε κατά τη Ρωμαϊκή περίοδο (1ος αιώνας π.Χ. – 4ος αιώνας μ.Χ.), βρέθηκε μολυσμένο από μόλυβδο, προερχόμενο από μεταλλουργικές δραστηριότητες στην περιοχή.2
Στη Μεσόγειο Θάλασσα, το πρόβλημα των Θαλάσσιων Απορριμμάτων άρχισε να γίνεται αντιληπτό από τις αρχές του 1970.3
“Ως Θαλάσσια Απορρίμματα χαρακτηρίζουμε οποιαδήποτε κατασκευασμένα ή επεξεργασμένα στερεά υλικά που έχουν απορριφθεί, αποτεθεί ή εγκαταλειφθεί στο θαλάσσιο και παράκτιο περιβάλλον και τα οποία χαρακτηρίζονται από μεγάλο χρόνο διατήρησης στο θαλάσσιο/παράκτιο περιβάλλον. Τα Θαλάσσια Απορρίμματα αποτελούνται από αντικείμενα τα οποία έχουν κατασκευαστεί ή χρησιμοποιηθεί από τον άνθρωπο και έχουν εσκεμμένα ή ακούσια αφεθεί στις θάλασσες και τις ακτές. Σε αυτά περιλαμβάνονται υλικά που έχουν μεταφερθεί στο θαλάσσιο περιβάλλον από την ξηρά μέσω των ποταμών, αποστραγγιστικών και αποχετευτικών δικτύων ή των ανέμων.4 Τα θαλάσσια απορριμμάτων είναι δυνατό να αποτελούνται από πλαστικό, ξύλο, μέταλλο, γυαλί, λάστιχα, ύφασμα, χαρτί κ.α.. Ο παρόν ορισμός δεν περιλαμβάνει ημι-στερεά υπολείμματα όπως π.χ. ορυκτά και φυτικά έλαια, παραφίνες και χημικά που συχνά μολύνουν τις θάλασσες και τις ακτές».5
- Papatheodorou George, Floating and benthic marine litter in the Mediterranean Sea: Typology, abundance, sources, survey methods and impacts on marine biota In book: Life in the Mediterranean Sea: A Look at Habitat Changes (pp.557-593), Chapter: 21, Nova Science Publishers, January 2012
- Gaël Le Roux, Alain Véron and Christophe Morhange, Lead pollution in the ancient harbours of Marseilles, Open Edition Journals, p.31-35)
- http://gpmlmednode.org/mediterranean-marine-litter-node
- https://www.greenfacts.org/en/update-marine-litter/I-2/index.htm
- (https://ec.europa.eu/environment/marine/pdf/9-Task-Group-10.pdf
Τα «Θαλάσσια Απορρίμματα» συναντώνται σε όλες τις θάλασσες του κόσμου, σε πυκνοκατοικημένες περιοχές αλλά και σε απόμακρες και ερημικές περιοχές. Δεν γνωρίζουν θαλάσσια σύνορα, αλλά μεταφέρονται με τα υποθαλάσσια και επιφανειακά ρεύματα.6
Προέλευση των Θαλάσσιων Απορριμμάτων
Μια πρώτη κατηγοριοποίηση των πηγών προέλευσης των θαλάσσιων απορριμμάτων μας δίνει δύο κύριες κατηγορίες (Ευρωπαϊκή Επιτροπή, Τομέας Περιβάλλοντος):7
i) Χερσαίες δραστηριότητες (χωματερές, ποτάμια και εκβολές ποταμών, βρόχινα νερά, πλημμύρες, βιομηχανικές απορρίψεις, αποχετευτικά δίκτυα, ακατέργαστα αστικά λύματα, τουριστική δραστηριότητα), από τις οποίες προέρχεται περίπου το 80% των θαλάσσιων απορριμμάτων.
ii) Θαλάσσιες δραστηριότητες (ναυτιλία, ναυσιπλοΐα, θαλάσσιες μεταφορές, σκάφη αναψυχής, αλιεία, υδατο/ιχθυοκαλλιέργεια, υπεράκτια εξόρυξη και άντληση φυσικών πόρων (εξέδρες άντλησης πετρελαίου), παράνομες θαλάσσιες απορρίψεις, απορρίψεις αλιευτικών εργαλείων), από τις οποίες προκύπτει περίπου το υπόλοιπο 20% των θαλάσσιων απορριμμάτων.
Επίσης, φαίνεται να υπάρχει και εποχιακή διακύμανση στην απόρριψη θαλάσσιων απορριμμάτων. Μελέτες (UNEP, 2011) δείχνουν ότι τα θαλάσσια απορρίμματα που συναντώνται κατά τους καλοκαιρινούς μήνες είναι περίπου διπλάσια σε σχέση με αυτά τη χειμερινή περίοδο.
Τα «θαλάσσια απορρίμματα» μπορούν να βρεθούν στις ακτές, στο βυθό καθώς και στην επιφάνεια της θάλασσας διακρίνοντας τα έτσι σε τρείς κατηγορίες: i) Θαλάσσια Απορρίμματα Ακτών (Beach Marine Litter), ii) Βενθικά Θαλάσσια Απορρίμματα (Benthic Marine Litter), iii) Επιπλέοντα Θαλάσσια Απορρίμματα (Floating Marine Litter).8
Από εκστρατείες καθαρισμών του ICC (International Coastal Cleanup) σε Μεσογειακές ακτές τα έτη 2002 και 2006 τα ποσοτικά στοιχεία από καταμέτρηση των ειδών έδειξαν, ότι τσιγάρα και φίλτρα τσιγάρων είναι τα πολυπληθέστερα απορρίμματα. Συγκεκριμένα τα 12 κυριότερα είδη απορριμμάτων με τα ποσοστά τους ήταν:
1. τσιγάρα/φίλτρα τσιγάρων (222.563 τεμάχια. – 27%),
2. τμήμα πούρου – 10%,
3. Πλαστικά μπουκάλια με όγκο μικρότερο από 2l – 10%,
4. Πλαστικές σακούλες – 8,5%,
5. Κουτάκια αλουμινίου από πόσιμα υγρά – 7,6%,
6. Καπάκια/πώματα – 7,3%,
7. Γυάλινα μπουκάλια από πόσιμα υγρά – 5,8%,
8. ποτήρια/πιάτα/πιρούνια/μαχαίρια/κουτάλια – 3,8%,
9. Συσκευασίες και περιτυλίγματα τσιγάρων – 2,8%,
10.Δοχεία και περιτυλίγματα τροφίμων – 2,5%,
11.καλαμάκια/αναδευτήρες – 2%,
12.Πώματα που βγαίνουν τραβώντας τα από τις συσκευασίες – 2%.
Παρά την περιορισμένη έκταση της μελέτης αυτής τα κύρια ευρήματα είναι, ότι 55% των απορριμμάτων στις ακτές είναι πλαστικά, γυαλί και αλουμίνιο, που μπορούν να παραμείνουν για πολύ χρόνο στο περιβάλλον. Το υπόλοιπο 45% αφορά απορρίμματα από καπνιστές και μάλιστα αυτό το ποσοστό είναι υψηλότερο σε σχέση με άλλες θαλάσσιες περιοχές στον κόσμο.9
Οι δυσμενείς επιπτώσεις των θαλάσσιων απορριμμάτων είναι εμφανείς σε διάφορους τομείς όπως:10
– Οικονομία : O καθαρισμός των ακτών από τα διάφορα απορρίμματα αποδεικνύεται εξαιρετικά ακριβή υπόθεση. Οι οικονομικές επιπτώσεις είναι άμεσες και για τον κλάδο της αλιείας (απώλεια ιχθυό – αποθεμάτων, υποβαθμισμένες ψαριές λόγω της παρουσίας απορριμμάτων, καταστροφή του αλιευτικού εξοπλισμού (δίχτυα), ζημιές στα σκάφη (μπλέξιμο στις έλικες), αλιεύματα μπλεγμένα σε απορρίμματα και χαμένος αλιευτικός χρόνος. Συνεπώς, οι κάτοικοι πολλών παράκτιων περιοχών και ιδίως των νησιών υφίστανται απώλεια της βασικής πηγής εισοδήματος τους.
– Οικολογία : Στον τομέα της οικολογίας τα απορρίμματα δρουν με ποικίλους τρόπους, όπως με την παγίδευση θαλασσίων οργανισμών σε αυτά, την κατάποση τους και εν συνεχεία το πνίξιμο και ο θάνατος αυτών, με τη διαταραχή και αφαίρεση του βιότοπου μέσω των δραστηριοτήτων καθαρισμού παραλιών (κυρίως των τεχνικών μηχανισμών) καθώς και με τη μεταφορά των απορριμμάτων και δηλητηρίαση οργανισμών από τα προϊόντα διάλυσής τους. Η παγίδευση θαλασσίων οργανισμών στα απορρίμματα είναι καλά τεκμηριωμένη και διαδεδομένη. Πολλοί τύποι θαλασσίων απορριμμάτων μπορούν να προκαλέσουν την παγίδευση οργανισμών. Από την άλλη όμως, μικρότερα κομμάτια προερχόμενα ίσως από τη διάλυση των αρχικών απορριμμάτων, μπορούν να προκαλέσουν με την παραμονή τους στα σώματα των οργανισμών παγίδευση στον πυθμένα της θάλασσας και να εμποδίσουν την περαιτέρω ανάπτυξή τους. Τουλάχιστον 135 είδη θαλασσίων σπονδυλωτών και 8 είδη θαλασσίων ασπόνδυλων έχουν καταγραφεί παγιδευμένα στα θαλάσσια απορρίμματα.
– Στην άγρια πανίδα: Υπάρχει πληθώρα επιστημονικών εργασιών, που εξετάζουν και τεκμηριώνουν την αρνητική επίδραση των θαλάσσιων απορριμμάτων στους υδρόβιους οργανισμούς. Οι κυριότερες επιπτώσεις είναι η κατάποση μικροπλαστικών (θραύσματα πλαστικού) από ψάρια.
– Στη Δημόσια Υγεία και Ασφάλεια: Σε πολλές θαλάσσιες λεκάνες απορροής υπάρχει ανεπαρκής επεξεργασία των οικιακών λυμάτων και ακατέργαστα λύματα συχνά απορρίπτονται κατευθείαν σε παράκτια νερά και ποτάμια. Σε κάποιες θάλασσες χύνονται ακατέργαστα ή μερικώς επεξεργασμένα βιομηχανικά απόβλητα που αυξάνουν σημαντικά τα φορτία ρύπανσης. Δηλαδή μαζί με τα υγρά απόβλητα, μέσω των δικτύων αποχέτευσης, διαφεύγουν και στερεά απορρίμματα οικιακής χρήσης που καταλήγουν στο θαλάσσιο περιβάλλον και προκαλούν προβλήματα στη θαλάσσια ζωή. Τόσο τα αστικά λύματα, όσο και τα ιατρικά απόβλητα προκαλούν ρύπανση των νερών και κατ’ επέκταση των ακτών. Η πλημμελής διαχείριση των ιατρικών στερεών αποβλήτων συμβάλλει στην κατάληξη αυτών στο θαλάσσιο περιβάλλον, με αποτέλεσμα να αποτελούν κίνδυνο για την υγεία των λουομένων, οι οποίοι βρίσκονται εκτεθειμένοι σε πληθώρα ασθενειών. Συνηθισμένο κίνδυνο αποτελούν ακόμα τα αιχμηρά αντικείμενα διαφόρων μεγεθών που εκβράζονται ή αφήνονται στις ακτές με συνέπεια τον τραυματισμό των λουομένων. Σημαντικό είναι και το γεγονός ότι αρκετοί δύτες παγιδεύονται σε «δίχτυα φαντάσματα» και αυτό αποτελεί μια θανάσιμη απειλεί για τον άνθρωπο.
– Στην αισθητική : Κατά τους χειμερινούς μήνες οι περισσότερες ελληνικές ακτές καλύπτονται από πληθώρα απορριμμάτων, γεγονός που τις καθιστά επικίνδυνες και «αντιαισθητικές».
Εάν κάθε άνθρωπος γνώριζε το χρόνο ζωής των απορριμμάτων που βρίσκονται κάθε χρόνο στις ακτές, θα σκεφτόταν τις δράσεις του δυο φορές. Για παράδειγμα τα γυάλινα απορρίμματα πρακτικά δεν αποσυντίθενται ποτέ (1.000.000 χρόνια), τα πλαστικά χρειάζονται έως και 450 χρόνια για να αποσυντεθούν, ενώ ένα κουτί αλουμινίου χρειάζεται 80-200 χρόνια για να αποσυντεθεί στο θαλάσσιο περιβάλλον.
-Τουριστικές: Πλήγμα δέχεται και ο τουρισμός από την ύπαρξη θαλάσσιων απορριμμάτων. Πέρα από τη θάλασσα, από τη ρύπανση πλήττονται και οι ακτές. Οι ακτές χάνουν τη φυσική τους ομορφιά και την αίγλη τους και παύουν να αποτελούν πόλο έλξης για τους τουρίστες. Αυτό έχει ως συνέπεια, χώρες οι οποίες βασίζονται στον τουρισμό να πλήττονται. Ξενοδοχειακές μονάδες, καταστήματα και διάφορες τουριστικές επιχειρήσεις βλάπτονται οικονομικά. Σε πολλές τουριστικές περιοχές σε όλο τον κόσμο, για την αποφυγή της μείωσης της τουριστικής δραστηριότητας λόγω της ύπαρξης παράκτιων απορριμμάτων, οι τοπικές αρχές καταφεύγουν σε καθαρισμούς των ακτών με μεγάλο οικονομικό κόστος.
– Βιομηχανικές: Μια επιπλέον σημαντική επίπτωση αφορά το βιομηχανικό τομέα που επηρεάζεται από την ύπαρξη απορριμμάτων στην υδάτινη στήλη, δεδομένου ότι αυξάνει το κόστος για την άντληση μεγάλων ποσοτήτων θαλασσινού νερού, που χρησιμοποιείται για ψύξη. Όπως στη βιομηχανία υγροποίησης φυσικού αερίου ή στις μονάδες αφαλάτωσης, επειδή τα απορρίμματα φράζουν.
Μολονότι το ζήτημα των θαλάσσιων απορριμμάτων εκτιμάται ως μείζονος σημασίας, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, αρχικά δεν υπήρχε καμία πρόβλεψη. Η Συνθήκη της Ρώμης δεν περιλαμβάνει στις κοινές δράσεις της Κοινότητας το περιβάλλον. Ειδική μέριμνα για την προστασία του περιβάλλοντος θεσπίζεται για πρώτη φορά με την Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη, με την προσθήκη ενός νέου κεφαλαίου για το περιβάλλον στη Συνθ. ΕΟΚ, αναγνωρίζοντας ρητά την αρμοδιότητα της Κοινότητας στο περιβάλλον. Όμως δεν υπάρχει καμία αναφορά σε θαλάσσια θέματα και δεν περιλαμβάνεται καμία διάταξη για το θαλάσσιο περιβάλλον. Επιπλέον και όλες οι μετέπειτα Συνθήκες της Ε.Ε. δεν αφιερώνουν καμία διάταξη στο περιβάλλον. Υπογραμμίζεται επομένως η ανυπαρξία αυτοτελούς κεφαλαίου για το θαλάσσιο περιβάλλον στο πρωτογενές κοινοτικό δίκαιο. Για πρώτη φορά, η χάραξη μελλοντικής Θεματικής Στρατηγικής για την Προστασία και τη Διατήρηση του Θαλάσσιου περιβάλλοντος που θα προωθεί την αειφόρο χρήση των θαλασσών και τη διατήρηση των θαλάσσιων οικοσυστημάτων προβλέπεται στο πλαίσιο του Έκτου Κοινοτικού Προγράμματος Δράσης για το Περιβάλλον.11
6. https://wedocs.unep.org/rest/bitstreams/17739/retrieve
9. https://repository.kallipos.gr/bitstream/11419/4690/1/Chapter_08_Dasenakis.pdf
11.https://nomophysis.org.gr/9748/europaiki-politiki-prostasias-thalassiou-periballontos-ioulios-2005
Σε επίπεδο διεθνές, η Σύμβαση του Λονδίνου είναι μια από τις πρώτες παγκόσμιες συμβάσεις για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και έχει τεθεί σε ισχύ από το 1975. Στόχος της είναι η προώθηση αποτελεσματικού ελέγχου όλων των πηγών της θαλάσσιας ρύπανσης και η λήψη όλων των εφικτών μέτρων για την πρόληψη της ρύπανσης της θάλασσας από την καταβύθιση αποβλήτων και άλλων υλικών. Σήμερα 85 μέλη είναι μέρη της παρούσας σύμβασης. Το 1996, το Πρωτόκολλο του Λονδίνου συμφωνήθηκε για περαιτέρω εκσυγχρονισμό της Σύμβασης και τελικά την αντικατέστησε. Σύμφωνα με το πρωτόκολλο, όλες οι μορφές ρίψεων απαγορεύονται, εκτός από τα απόβλητα που ενδεχομένως να είναι αποδεκτά ανάλογα με το λεγόμενο αντίστροφο κατάλογο. Τέθηκε σε ισχύ στις 24 Μαρτίου 2006 και έχει σήμερα 32 κράτη μέλη.12
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο13, η Οδηγία-Πλαίσιο για τη Θαλάσσια Στρατηγική (2008) θεσπίζει το πλαίσιο και τους κοινούς στόχους για την προστασία και τη διατήρηση του θαλάσσιου περιβάλλοντος, έως το 2020. Τα κράτη μέλη της Ε.Ε. καλούνται να αναπτύξουν τη δική τους θαλάσσια στρατηγική με βάση έντεκα δείκτες για τον προσδιορισμό της «καλής περιβαλλοντικής κατάστασης» των θαλασσών τους (ο ένας αφορά τα θαλάσσια απορρίμματα).
Ειδικά για τα θαλάσσια απορρίμματα, από το 2010 μια ομάδα εργασίας από ειδικούς επιστήμονες επικουρεί τις χώρες στις προσπάθειές τους, εξετάζοντας τις πηγές, τις τάσεις και τις επιπτώσεις τους.
Εκτός από τη Θαλάσσια Στρατηγική, υπάρχουν και άλλα εργαλεία στην Ε.Ε. που αναφέρονται στα θαλάσσια απορρίμματα, όπως οι οδηγίες που αφορούν τα απόβλητα, τη συσκευασία, τους ΧΥΤΑ, τις υπηρεσίες των λιμένων, το νερό, κλπ.
Σε επίπεδο περιφερειακών θαλασσών14
Η Σύμβαση της Βαρκελώνης (Μεσόγειος): Η Σύμβαση για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος και των Παράκτιων Περιοχών της Μεσογείου, γνωστή ως Σύμβαση της Βαρκελώνης, έχει υιοθετηθεί από 22 χώρες της Μεσογείου. Υπεγράφη το 1976 και διευρύνθηκε το 1995 ώστε να περιλαμβάνει την ολοκληρωμένη διαχείριση των παράκτιων περιοχών σύμφωνα με τις αρχές της αειφόρου ανάπτυξης.
Στο πλαίσιο αυτής της Σύμβασης θεσπίστηκαν επτά πρωτόκολλα που αφορούν ισάριθμα περιβαλλοντικά ζητήματα στη Μεσόγειο. Το Πρωτόκολλο Χερσαίων Πηγών και Δραστηριοτήτων αναγνωρίζει τα θαλάσσια απορρίμματα ως μείζον ζήτημα, ενώ και άλλα πρωτόκολλα έχουν άμεσες ή έμμεσες αναφορές σε αυτά. Το 2012 αναπτύχθηκε το Πλαίσιο Στρατηγικής για τη Διαχείριση των Θαλάσσιων Απορριμμάτων, ακολουθούμενο το 2013 από το νομικά δεσμευτικό Περιφερειακό Σχέδιο Δράσης για τα Θαλάσσια Απορρίμματα.
12. https://seos-project.eu/marinepollution/marinepollution-c01-s01-p06.gr.html
13., 14, 15. https://www.marlisco.eu/tl_files/marlisco/mixed-images/educational_pack/MARLISCO_GR_Section_D_Leaflet_D1.pdf
Η Σύμβαση του Βουκουρεστίου (Μαύρη Θάλασσα): Υπογράφηκε το 1992 στο Βουκουρέστι και υιοθετήθηκε το 1994 με τη συμμετοχή έξι χωρών. Η Σύμβαση στοχεύει στην καταπολέμηση της ρύπανσης από χερσαίες και θαλάσσιες πηγές και έχει απώτερο σκοπό την επίτευξη αειφόρου διαχείρισης των θαλάσσιων πόρων και την αειφόρο ανάπτυξη. Τα τρία πρωτόκολλα της Σύμβασης αφορούν τη ρύπανση από χερσαίες πηγές, την απόρριψη αποβλήτων και τα ατυχήματα που προκαλούν πετρελαιοκηλίδες.
Επειδή το ζήτημα των θαλάσσιων απορριμμάτων δεν είναι τόσο αποδεκτό στην περιοχή της Μαύρης Θάλασσας, δεν υπάρχουν ακόμα ειδικές νομικές διατάξεις που να αφορούν τη διαχείρισή τους. Το νέο, αλλά όχι ακόμα εγκεκριμένο, Πρωτόκολλο για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος της Μαύρης Θάλασσας από Χερσαίες Πηγές και Δραστηριότητες είναι πολύ σημαντικό, δεδομένου ότι στη λίστα των επιβλαβών υλικών περιλαμβάνει και τα θαλάσσια απορρίμματα.
Η Σύμβαση του Ελσίνκι (Βαλτική): Το 1974 όλες οι χώρες της Βαλτικής υπέγραψαν μια σύμβαση για την αντιμετώπιση όλων των πηγών θαλάσσιας ρύπανσης, τη Σύμβαση του Ελσίνκι για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος της Βαλτικής Θάλασσας, η οποία τέθηκε σε ισχύ το 1980. Η επικαιροποιημένη της έκδοση του 1992 υπογράφηκε από όλες τις χώρες της Βαλτικής και από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα και εγκρίθηκε το 2000. Η Σύμβαση στοχεύει στη μείωση κάθε μορφής ρύπανσης που πηγάζει από τους ποταμούς, τις αποχετεύσεις, τους χώρους ταφής, τα πλοία, καθώς και αέριους ρυπαντές. Οι συμβαλλόμενες χώρες ενέκριναν πολλές οδηγίες για την προστασία του θαλάσσιου περιβάλλοντος, άμεσα ή έμμεσα σχετιζόμενες με τα θαλάσσια απορρίμματα. Μέχρι πρόσφατα, τα θαλάσσια απορρίμματα δεν θεωρούνταν μείζον πρόβλημα στην Βαλτική, καθώς απουσίαζαν τεκμηριωμένες μελέτες και αξιόπιστα δεδομένα γι’ αυτά, αλλά σήμερα το ζήτημα απασχολεί και προβληματίζει.
Η Σύμβαση OSPAR (Βορειοανατολικός Ατλαντικός): Η Σύμβαση OSPAR για την Προστασία του Θαλάσσιου Περιβάλλοντος στον Βορειοανατολικό Ατλαντικό εγκρίθηκε το 1992 και τέθηκε σε ισχύ το 1998. Έχει συμπεριλάβει και επικαιροποιήσει δύο παλαιότερες Συμβάσεις, του Όσλο (1972) για την απόρριψη αποβλήτων στη θάλασσα, και του Παρισιού (1974) για τις χερσαίες πηγές θαλάσσιας ρύπανσης. Στοχεύει στην καταπολέμηση της ρύπανσης από χερσαίες πηγές, απορρίψεις αποβλήτων, αποτεφρώσεις και παράκτιες πηγές, καθώς και στην αξιολόγηση της ποιότητας του θαλάσσιου περιβάλλοντος. Η Σύμβαση OSPAR όπως και οι παλαιότερες, έχει μακρά ιστορία στην αντιμετώπιση του ζητήματος των θαλάσσιων απορριμμάτων. Υποστηρίζονται άμεσα μέτρα παρακολούθησης, μείωσης και «αλίευσης» απορριμμάτων (Fishing for Litter).
Σε παγκόσμιο επίπεδο15
Πολλές διεθνείς συνθήκες ασχολούνται, άμεσα ή έμμεσα, με το θέμα των θαλάσσιων απορριμμάτων. Η Διεθνής Σύμβαση για την Πρόληψη Ρύπανσης από τα Πλοία (MARPOL), συγκεκριμένα στο Παράρτημα V, ασχολείται ειδικά με τα απορρίμματα των πλοίων. Άλλες σχετιζόμενες με το θέμα συμβάσεις είναι η Σύμβαση της Βασιλείας για τη Διασυνοριακή Μεταφορά και Διαχείριση Επικίνδυνων Αποβλήτων και η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS) που αφορά τη διαχείριση των θαλάσσιων πόρων.
Τον Ιούνιο 2018, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπέβαλε μια σημαντική νομική πρόταση για την αντιμετώπιση των απορριμμάτων των θαλασσών. Με την εισαγωγή νέων μέτρων για τα πλαστικά μιας χρήσης, καθώς και για τα απομακρυσμένα αλιευτικά εργαλεία, η πρόταση θα συμβάλει στη μετάβαση της Ευρώπης σε κυκλική οικονομία.
Τα αλιευτικά εργαλεία (δίχτυα, γραμμές, παγίδες …) αντιπροσωπεύουν το 27% όλων των απορριμμάτων στην παραλία. Με την πρότασή της, η Επιτροπή θα ενθαρρύνει όλους τους εμπλεκόμενους παράγοντες να αποκομίσουν το μέγιστο των εγκαταλελειμμένων αλιευτικών εργαλείων στην ακτή και να την συμπεριλάβουν στα ρεύματα αποβλήτων και ανακύκλωσης. Ειδικότερα, οι παραγωγοί πλαστικών αλιευτικών εργαλείων θα πρέπει να καλύπτουν το κόστος συλλογής αποβλήτων από τις λιμενικές εγκαταστάσεις υποδοχής , τη μεταφορά και επεξεργασία τους. Θα καλύψουν επίσης το κόστος των μέτρων ευαισθητοποίησης. Το νέο αυτό μέτρο βασίζεται σε υφιστάμενους κανόνες όπως η οδηγία-πλαίσιο για τη θαλάσσια στρατηγική και συμπληρώνει άλλες δράσεις που έχουν ληφθεί κατά της ρύπανσης της θάλασσας, όπως στην οδηγία για τις λιμενικές εγκαταστάσεις.16
Πριν από λίγες ημέρες17, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέδωσε νέους κανόνες για το πώς το κοινό θα μεταχειρίζεται τα πλαστικά προϊόντα μιας χρήσης, με στόχο τη μείωση των αποβλήτων στις θάλασσες, αλλά και την προώθηση της κυκλικής οικονομίας και της βιωσιμότητας, εξέδωσε η Ευρωπαϊκή Επιτροπή.
Ειδικότερα, σύμφωνα με την ανακοίνωση, «η Ευρωπαϊκή Επιτροπή δημοσίευσε υλικό καθοδήγησης σχετικά με τους ενωσιακούς κανόνες για τα πλαστικά προϊόντα μίας χρήσης και εκδίδει εκτελεστική απόφαση για την παρακολούθηση και την υποβολή εκθέσεων σχετικά με τα αλιευτικά εργαλεία που διατίθενται στην αγορά και τα απόβλητα αλιευτικών εργαλείων που περισυλλέγονται.
Οι κανόνες αυτοί αποσκοπούν στη μείωση των θαλάσσιων απορριμμάτων από πλαστικά προϊόντα μίας χρήσης και αλιευτικά εργαλεία και προωθούν τη μετάβαση σε μια κυκλική οικονομία με καινοτόμα και βιώσιμα επιχειρηματικά μοντέλα, προϊόντα και υλικά.
Στόχος των κατευθυντήριων γραμμών είναι να διασφαλιστεί ότι οι νέοι κανόνες θα εφαρμόζονται ορθά και ομοιόμορφα σε ολόκληρη την ΕΕ. Η εναρμονισμένη μεταφορά στην εθνική νομοθεσία είναι σημαντική για την ομαλή λειτουργία της εσωτερικής αγοράς όσον αφορά τα προϊόντα που καλύπτονται από τους κανόνες αυτούς. Οι κατευθυντήριες γραμμές εξηγούν κάποιους βασικούς ορισμούς και όρους και καταρτίστηκαν κατόπιν εκτεταμένων διαβουλεύσεων με τα κράτη μέλη και σε συνεννόηση με ευρύ φάσμα ενδιαφερόμενων μερών.
Η εκτελεστική απόφαση για την παρακολούθηση και την υποβολή εκθέσεων σχετικά με τα αλιευτικά εργαλεία που διατίθενται στην αγορά και τα απόβλητα αλιευτικών εργαλείων που περισυλλέγονται επιτρέπει στα κράτη μέλη να εκπληρώνουν την υποχρέωσή τους να αναφέρουν, από το 2022, τα αλιευτικά εργαλεία που περιέχουν πλαστική ύλη και τα οποία διατίθενται στην αγορά και τα αλιευτικά εργαλεία που περισυλλέγονται από τη θάλασσα. Στόχος είναι η παροχή κινήτρων ώστε να μεταφέρονται στην ξηρά όλα τα αλιευτικά εργαλεία και να βελτιωθεί η μεταχείριση των αλιευτικών εργαλείων, μέσω της υλοποίησης προγραμμάτων διευρυμένης ευθύνης του παραγωγού.
17. https://energypress.gr/news/komision-neoi-kanones-gia-plastika-mias-hrisis-kai-alieytika-ergaleia
Επιπλέον, με βάση τα στοιχεία, τα κράτη μέλη που διαθέτουν θαλάσσια ύδατα θα πρέπει να ορίσουν, έως τις 31 Δεκεμβρίου 2024, εθνικό ετήσιο ελάχιστο ποσοστό συλλογής προς ανακύκλωση των αποβλήτων αλιευτικών εργαλείων που περιέχουν πλαστική ύλη, με απώτερο σκοπό τον καθορισμό δεσμευτικών ποσοτικών στόχων συλλογής σε επίπεδο Ένωσης.
Επιπλέον χρήζουν αναφοράς διάφορα ευρωπαϊκά προγράμματα για την αντιμετώπιση αυτού του ζητήματος όπως: 1. Tο ευρωπαϊκό πρόγραμμα ΜΕΛΤΕΜΙ βασίζεται στη δημιουργία διακρατικών δικτύων μεταξύ Ελλάδας, Βουλγαρίας, Αλβανίας και Κύπρου με απώτερο σκοπό την βελτίωση της ικανότητας των εμπλεκόμενων τοπικών αρχών και των παράκτιων κοινωνιών όλων των ηλικιών, να αντιμετωπίσουν το πρόβλημα των σκουπιδιών στο θαλάσσιο περιβάλλον.18 2. Το πρόγραμμα Fishing For Litter του Κοινωφελούς Ιδρύματος Αθανασίου Κ. Λασκαρίδη στοχεύει στην ευαισθητοποίηση του αλιευτικού κλάδου που συνεπάγεται την αλλαγή του τρόπου διαχείρισης των απορριμμάτων της αλιευτικής βιομηχανίας και την άμεση μείωση των θαλασσίων απορριμμάτων. Υλοποιήθηκε πιλοτικά κατά την περίοδο Οκτωβρίου – Δεκεμβρίου 2019, κατά την οποία συνολικά συλλέχθηκαν, ζυγίστηκαν και καταγράφηκαν περισσότεροι από 4,5 τόνοι απορριμμάτων από 8 αλιείς μηχανότρατας. Το 2020, το Fishing For Litter συνεχίστηκε με 10 αλιείς που ξεκίνησαν να συλλέγουν και να καταγράφουν απορρίμματα από τον Ιανουάριο και άλλους 8 να προστίθενται στο πρόγραμμα από τον Οκτώβριο. Το 2020 έκλεισε με την συμμετοχή 18 αλιευτικών σκαφών από τα λιμάνια της Θεσσαλονίκης, της Καβάλας, της Αλεξανδρούπολης και του Βόλου. Μέχρι και τον Δεκέμβριο συλλέχθηκαν, ζυγίστηκαν και καταγράφηκαν περισσότεροι από 17,3 τόνοι απορριμμάτων.19 3. Tο πρόγραμμα PlasticBusters MPAs, με τίτλο: «Προστασία της βιοποικιλότητας από τα πλαστικά σε Μεσογειακές Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές», έχει ως στόχο να συμβάλλει στην διατήρηση της βιοποικιλότητας και των φυσικών οικοσυστημάτων σε πελαγικές και παράκτιες θαλάσσιες προστατευόμενες περιοχές (Θ.Π.Π.) μέσω της καταπολέμησης των θαλάσσιων απορριμμάτων. Προϋπολογισμός: 5.055.000 ευρώ. Διάρκεια έργου: 48 μήνες.204. το Πρόγραμμα «CLEANMAG»: Στην προσπάθεια ανάπτυξης σύγχρονων, οικονομικών και περιβαλλοντικά συμβατών μεθόδων απορρύπανσης της θάλασσας από πετρελαιοκηλίδες εντάσσεται το «CLEANMAG», το οποίο είναι Ευρωπαϊκό Πρόγραμμα που χρηματοδοτήθηκε από την 11η Διεύθυνση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και εκπονήθηκε στο Τμήμα Φυσικής, Χημείας και Τεχνολογίας Υλικών του ΤΕΙ Πειραιά.21 5. Το Πρόγραμμα ARGOMARINE ‘Automatic Oil-Spill Recognition and Geopositioning integrated in a Marine Monitoring Network’, συγχρηματοδοτείται από την Επιτροπή Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων. Στην υλοποίηση του (2009-2012), συμμετέχουν 9 Επιστημονικοί Εταίροι από 4 Χώρες και Διεθνείς Οργανισμούς, συμπεριλαμβανομένου και του Εθνικού Θαλάσσιου Πάρκου Ζακύνθου (Ε.Θ.Π.Ζ.). Το Πρόγραμμα στοχεύει στη ανάπτυξη ενός Ολοκληρωμένου Συστήματος Παρακολούθησης της Θαλάσσιας Κυκλοφορίας και Έγκαιρης Προειδοποίησης Περιστατικών Θαλάσσιας Ρύπανσης που θα συμβάλλει στον περιορισμό των περιβαλλοντικών επιπτώσεων, κυρίως, σε ευαίσθητες θαλάσσιες περιοχές (Θαλάσσιες Προστατευόμενες Περιοχές – ΘΠΠ) της Μεσογείου.22
18. https://www.alithia.gr/tv/eidiseis/paroysiasi-toy-programmatos-diaheirisis-thalassion-aporrimaton
20. http://www.nmp-zak.org/el/print/407
Σε παγκόσμιο επίπεδο, αξιοσημείωτη είναι η δράση της παγκόσμιας βιομηχανίας πλαστικών για τη μείωση της θαλάσσιας ρύπανσης. Έχει καταγράψει 355 δράσεις με κυριότερη την Παγκόσμια Διακήρυξη για τα πλαστικά.23 Η ΟΖΟΝ, συμμεριζόμενη τη σοβαρότητα της κατάστασης, ξεκίνησε από το 2016 μια πολύπλευρη προσπάθεια, αρχικά για την καταγραφή και τεκμηρίωση των επιβαρύνσεων και στη συνέχεια για την ολοκληρωμένη διαχείριση των θαλάσσιων απορριμμάτων στις ακτές του Σαρωνικού Κόλπου. Ακόμα, σε συνεργασία με το Εργαστήριο Θαλάσσιας Γεωλογίας & Φυσικής Ωκεανογραφίας του Πανεπιστήμιου Πατρών σχεδίασε και λειτουργεί Παρατηρητήριο για τη συστηματική μέτρηση των θαλάσσιων απορριμμάτων που συγκεντρώνονται στις ακτές του Σαρωνικού κόλπου. Το έργο αυτό αποβλέπει στην απόκτηση πληρέστερης εικόνας για την κυκλοφορία των απορριμμάτων στο θαλάσσιο χώρο, σε σχέση με τη γεωγραφική θέση και την εγγύτητα της κάθε παραλίας σε σημεία άσκησης περιβαλλοντικής πιέσεως (λιμάνια, ιχθυοτροφεία, ακτές αναψυχής), ώστε να θεμελιωθεί η αναγκαιότητα ολοκληρωμένων δράσεων και να επιβοηθηθεί το έργο της διαχείρισής τους.24 Επιπλέον, σε «κοινό τραπέζι» βρέθηκαν ειδικοί από 35 χώρες, κυβερνήσεις και ερευνητικοί φορείς, εταιρίες – συμπεριλαμβανομένης της Coca-Cola – και εμπορικοί συνεταιρισμοί, όπως το “Plastics Europe”, στο πλαίσιο του Πέμπτου Διεθνούς Συνεδρίου για τα Θαλάσσια Απορρίμματα. Κατέληξαν σε νέες δεσμεύσεις και συνεργασίες προκειμένου να αναγνωριστεί το πρόβλημα των θαλάσσιων απορριμμάτων σε παγκόσμιο, εθνικό και τοπικό επίπεδο. Ένα καίριο αποτέλεσμα του συνεδρίου, ήταν η Δέσμευση της Χονολουλού, που χαράσσει μία νέα διατομεακή προσέγγιση για την μείωση της εμφάνισης των θαλάσσιων απορριμμάτων αλλά και της καταστροφής που προκαλούν σε θαλάσσια οικοσυστήματα, στην παγκόσμια οικονομία, στη βιοποικιλότητα και στην ανθρώπινη υγεία. Τέλος, η ιδέα της οργάνωσης Aegean Rebreath βραβεύτηκε ανάμεσα σε 475 προτάσεις από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Advocate Europe και σήμερα, δύο χρόνια αργότερα, έχει πάρει σάρκα και οστά με τη δημιουργία δικτύου σταθμών συλλογής θαλάσσιων απορριμμάτων σε πέντε νησιά των Κυκλάδων και του Αργοσαρωνικού και, από φέτος, σε ένα του Ιονίου. Περαιτέρω, όπως αποδείχθηκε, οι σταθμοί ενεργοποίησαν ανακλαστικά σε τοπικό επίπεδο γενικότερα για την ορθή διαχείριση απορριμμάτων.25 Αλλά, και η New Naval δημιούργησε και ανέπτυξε το σύστημα περισυλλογής θαλάσσιων απορριμμάτων CLEAN (CLAIM’s Litter Entrapping Autonomous Network) TRASH (Tactical Recovery Accumulation System Hellas ). Το σύστημα αυτό αποτελεί μία ασύγκριτη και εξαιρετικά αποτελεσματική λύση για τη διαχείριση και απομάκρυνση θαλάσσιων απορριμμάτων στις εκβολές των ποταμών. Είναι εξαιρετικά αποδοτικό, σχεδιασμένο με 3 επίπεδα αποθήκευσης όγκου απορριμμάτων που εναλλάσσονται όταν γεμίσουν. 26
22. http://www.nmp-zak.org/el/content/argomarine
23. https://gazorakis.com/uncategorized/%CF%84%CE%B1-%CF%80%CE%BB%CE%
24.http://www.ozon-ngo.gr/news_det.php?id=10
25. https://www.kathimerini.gr/society/1094232/stathmoi-syllogis-thalassion-aporrimmaton/
Ο τομέας διαχείρισης θαλάσσιων απορριμμάτων παρουσιάζει αρκετές προοπτικές. Μια εξ αυτών είναι η αξιοποίηση τους για την παραγωγή διαφόρων μορφών ενέργειας. Προς αυτή την κατεύθυνση έχουν σημειωθεί ενθαρρυντικά βήματα. Για παράδειγμα, οι επιστήμονες στην κομητεία Kalmar της Σουηδίας εξέτασαν το περιβαλλοντικό και οικονομικό δυναμικό της παραγωγής βιοαερίου από διάφορα προϊόντα που βρίσκονται στον θαλάσσιο βυθό κατά μήκος της ακτής τους. Ιδιαίτερα εξέτασαν το δυναμικό μεθανίου από καλαμιώνες, φύκη, μύδια και απόβλητα ψαριών και ποιες συνθήκες απαιτούνται για την παραγωγή ανανεώσιμου βιοαερίου. Η έρευνα κατέληξε ότι τα καλύτερα αποτελέσματα προήλθαν από τα απόβλητα ψαριών μιας τοπικής μονάδας επεξεργασίας αλιευτικών προϊόντων και ότι η ποιότητα του παραγόμενου βιοαερίου ήταν παρόμοια όπως όταν χρησιμοποιούσαν κοπριά ή λύματα. Ήδη έχει ξεκινήσει σε πλήρη κλίμακα η επανακατεργασία των αποβλήτων από ψάρια, όπου τα απόβλητα μεταφέρονται μέσω αγωγού κατευθείαν από τη μονάδα επεξεργασίας ιχθύων στη Lucerna, όπου παράγεται το βιοαέριο. Έχουν ακολουθήσει και άλλα έργα όπως το SEAFARM και η AQUATECH, όπου γίνεται αξιοποίηση θαλάσσιων πόρων όπως φύκια και μύδια για την παραγωγή βιοαερίου σε πλήρη κλίμακα.27 Στις ΗΠΑ, η σύμπραξη δημοσίου και ιδιωτικού τομέα FISHING FOR ENERGY αποσκοπεί στην περισυλλογή και ανακύκλωση παλιού και αχρησιμοποίητου αλιευτικού εξοπλισμού και την χρήση του για παραγωγή καθαρής και ανανεώσιμης ενέργειας στα εργοστάσια παραγωγής ενέργειας από απόβλητα της COWANTA (εταιρεία διαχείρισης αποβλήτων).28 Ανάλογη προσπάθεια λαμβάνει χώρα και στην Χαβάη των ΗΠΑ με το πρόγραμμα Hawai’I Nets to Energy Program, όπου η στόχευση είναι η αξιοποίηση εγκαταλελειμένου αλιευτικού εξοπλισμού σε ηλεκτρική ενέργεια.29 Τέλος, η κατασκευή ενός πρωτοποριακού πλοίου που θα φέρει την ονομασία Manta και θα είναι έτοιμο το 2024 αποτελεί μια εξαιρετική καινοτομία. Το πλοίο αυτό διαθέτει σημαντικές δυνατότητες όπως η συλλογή των θαλάσσιων απορριμμάτων, η ανακύκλωση πλαστικών, η καύση αποβλήτων, η παραγωγή ενέργειας αλλά και η τροφοδότηση του από δικές του πηγές ενέργειας.30 Η κατασκευή του πλοίου υποστηρίζεται από τον οργανισμό προστασίας ωκεανών «TheSeaCleaners».31
27. http://www.rfkl.se/biogas-hav
29. https://marinedebris.noaa.gov/prevention/hawaii-nets-energy-program
30. https://waste-management-world.com/a/the-manta-innovative-eco-ship-on-the-hunt-for-marine-debris31.https://www.livingcircular.veolia.com/en/inspirations/manta-first-kind-ship-cleaning-oceans
Γεωπαρατήρηση 